Luận về khoa học và nghệ thuật - JJR (5)

Thật sẽ êm dịu biết bao khi được sống giữa chúng ta, nếu ứng xử bên ngoài luôn là hình ảnh những gì sắp đặt trong tim; nếu sự đứng đắn là đức hạnh, nếu những câu châm ngôn làm thành quy tắc; nếu triết học thực sự không tách rời khỏi danh xưng nhà triết học! Nhưng biết bao phẩm chất như vậy quá hiếm khi được ở cùng nhau, và đức hạnh đâu có vận hành một cách phô trương như vậy. Sự giàu có của trang sức có thể báo trước một người có thị hiếu; con người lành mạnh và cường tráng được nhận ra bởi những dấu hiệu khác: chính là dưới bộ quần áo quê mùa của một thợ cày, chứ không phải dưới ánh vàng son của một cận thần, mà ta tìm thấy sức mạnh và sự tráng kiện của thân thể. Đồ trang sức cũng xa lạ không kém đối với đức hạnh, vốn là sức mạnh và sự tráng kiện của tâm hồn. Người tốt là người thích chiến đấu trần truồng : nó khinh bỉ tất cả những đồ trang trí thấp hèn này chúng làm vướng víu nó khi sử dụng sức mạnh, mà phần lớn đã được phát minh ra để che giấu đi một sự dị dạng nào đó.

Trước khi mà nghệ thuật đã tạo nên kiểu cách của chúng ta và dạy cho đam mê nói một thứ ngôn ngữ vay mượn, phong tục của chúng ta đã là thô mộc, nhưng mà tự nhiên; và sự khác nhau giữa những cách xử thế thông báo ngay cái nhìn đầu tiên sự khác nhau của tính cách. Bản chất con người, về thực chất, cũng không tốt hơn; nhưng con người đã tìm thấy sự an toàn của họ trong việc dễ dàng thâm nhập lẫn nhau, và lợi thế này, mà chúng ta không cảm thấy được giá của nó nữa, đã tránh cho họ biết bao thói xấu.

Ngày nay khi mà những sự nghiên cứu tinh tế hơn và một thị hiếu thanh nhã hơn đã giảm thiểu nghệ thuật làm vui lòng thành nguyên tắc, trong các tập quán của chúng ta ngự trị một sự đồng điệu thấp hèn và lừa dối, và tất cả mọi trí tuệ dường như đều đã được ném vào trong cùng một khuôn : không ngừng lịch sự đòi hỏi, thuần phong ra lệnh : không ngừng người ta theo những thói thường, mà không bao giờ theo tài năng của chính mình. Người ta không dám tỏ ra là chính mình nữa; và trong sự áp đặt vĩnh viễn này, những con người tạo nên cái bầy đàn mà người ta gọi là xã hội, được đặt vào cùng những tình huống như nhau, đều sẽ làm những điều giống nhau, nếu những động cơ mạnh mẽ hơn không làm họ đổi hướng. Vậy là người ta sẽ không bao giờ biết mình đang có chuyện với ai : vậy thì sẽ phải, để biết rõ bạn mình, chờ đợi những cơ hội lớn, nghĩa là chờ đến khi không còn thời gian nữa, bởi vì chính là vì những cơ hội đó mà nhất thiết phải biết rõ người ấy.

-------------------------------------- 

Qu'il serait doux de vivre parmi nous, si la contenance extérieure était toujours l'image des dispositions du coeur; si la décence était la vertu; si nos maximes nous servaient de règles; si la véritable philosophie était inséparable du titre de philosophe! Mais tant de qualités vont trop rarement ensemble, et la vertu ne marche guère en si grande pompe. La richesse de la parure peut annoncer un homme de goût; l'homme sain et robuste se reconnaît à d'autres marques: c'est sous l'habit rustique d'un laboureur, et non sous la dorure d'un courtisan, qu'on trouvera la force et la vigueur du corps. La parure n'est pas moins étrangère à la vertu qui est la force et la vigueur de l'âme. L'homme de bien est un athlète qui se plaît à combattre nu: il méprise tous ces vils ornements qui gêneraient l'usage de ses forces, et dont la plupart n'ont été inventés que pour cacher quelque difformité.
Avant que l'art eût façonné nos manières et appris à nos passions à parler un langage apprêté, nos moeurs étaient rustiques, mais naturelles; et la différence des procédés annonçait au premier coup d'oeil celle des caractères. La nature humaine, au fond, n'était pas meilleure; mais les hommes trouvaient leur sécurité dans la facilité de se pénétrer réciproquement, et cet avantage, dont nous ne sentons plus le prix, leur épargnait bien des vices.
Aujourd'hui que des recherches plus subtiles et un goût plus fin ont réduit l'art de plaire en principes, il règne dans nos moeurs une vile et trompeuse uniformité, et tous les esprits semblent avoir été jetés dans un même moule: sans cesse la politesse exige, la bienséance ordonne: sans cesse on suit des usages, jamais son propre génie. On n'ose plus paraître ce qu'on est; et dans cette contrainte perpétuelle, les hommes qui forment ce troupeau qu'on appelle société, placés dans les mêmes circonstances, feront tous les mêmes choses si des motifs plus puissants ne les en détournent. On ne saura donc jamais bien à qui l'on a affaire: il faudra donc, pour connaître son ami, attendre les grandes occasions, c'est-à-dire attendre qu'il n'en soit plus temps, puisque c'est pour ces occasions mêmes qu'il eût été essentiel de le connaître.