Phần hai
Đó là một truyền
thống cổ đã trải từ Ai Cập sang tới Hy Lạp, rằng là
một vị thần kẻ thù của sự nghỉ ngơi của con người
đã là người phát minh ra khoa học (ghi chú 5). Vậy thì
chính những người Ai Cập phải có ý kiến gì về khoa
học, đã được sinh ra từ nơi ở của họ ? Chính là họ
đã thấy từ rất gần những nguồn đã sản sinh ra khoa
học. Thực vậy, hoặc là ta giở qua những trang biên niên
sử của thế giới, hoặc là ta thay thế những sử ký
không chắc chắn bởi những nghiên cứu triết học, ta sẽ
không tìm thấy một nguồn gốc cho tri thức con người mà
đáp ứng được cho ý tưởng mà họ thích hình thành về
nó. Thiên văn học được sinh ra từ mê tín, thuật hùng
biện từ tham vọng, từ sự thù ghét, nịnh hót, dối
trá; hình học, từ tính keo kiệt, vật lý, từ một sự
tò mò vô ích; tất cả, thậm chí cả đạo đức, từ
lòng kiêu ngạo của con người. Khoa học và nghệ thuật
phải nhờ thói tật mà sinh ra được : chúng ta sẽ ít
nghi ngờ về lợi ích của chúng hơn, nếu chúng nhờ vào
đức hạnh của chúng ta.
Khiếm khuyết của nguồn
gốc của chúng chỉ là được vạch ra quá rõ cho chúng
ta trong những đối tượng của chúng. Chúng ta sẽ làm gì
với nghệ thuật, nếu không có sự xa hoa nuôi nấng chúng
? Không có những sự bất công của con người, khoa học
pháp lý sẽ dùng vào việc gì ? Lịch sử sẽ trở thành
gì, nếu không có bạo chúa, chiến tranh, những kẻ âm
mưu ? Ai sẽ muốn, nói tóm lại là trải cả đời mình
vào những chiêm ngưỡng cằn cỗi, nếu mỗi người chỉ
tham khảo những bổn phận của con người và những nhu
cầu của tự nhiên, chỉ có thời gian dành cho tổ quốc,
cho những kẻ bất hạnh và cho những người bạn ? Vậy
là chúng ta đã được tạo ra để chết đi bị trói chặt
trên bờ miệng giếng nơi sự thật đã rút lui vào đó ?
Chỉ riêng suy nghĩ này đã phải đẩy lui ngay từ những
bước đầu tiên bất cứ người nào nghiêm túc tìm cách
học hành bằng việc nghiên cứu triết học.
Toàn là nguy hiểm, toàn
là lạc lối trong những tìm tòi khoa học! Bởi bao nhiêu
sai lầm, ngàn lần nguy hiểm hơn là sự thật có ích, mà
không cần phải trải qua để tới được nó ? Sự bất
lợi đã thấy rõ; bởi vì cái giả dối thì có thể làm
bằng vô hạn những kết hợp, nhưng sự thật chỉ có
một cách hiện hữu. Vả chăng ai là người thật chân
thành tìm kiếm nó ? ngay cả với thiện ý tốt nhất, thì
những dấu hiệu nào khiến ta chắc chắn nhận ra nó ?
Trong đám đông những tình cảm khác nhau, đâu sẽ là bộ
tiêu chuẩn của chúng ta để phán xét đúng về nó (ghi
chú 6) ? Và điều khó khăn nhất, nếu hạnh phúc thay
chúng ta cuối cùng tìm được nó, thì ai trong chúng ta sẽ
biết sử dụng nó cho tốt ?
---------------------------
(Ghi chú 5) Chúng ta dễ
dàng thấy được hình ảnh tượng trưng của truyền
thuyết Prométhée; và dường như là những người Hy Lạp
đã đóng đinh chàng trên ngọn Caucase chẳng hề nghĩ về
chàng với thiện cảm hơn là những người Ai Cập nghĩ
về thần Teuthus của họ. "Dương thần, một truyền
thuyết cổ nói, đã muốn hôn và ôm ngọn lửa, khi thần
lần đầu tiên thấy nó; nhưng Prometheus kêu lên với hắn
: Dương thần, ngươi sẽ khóc bộ râu cằm của ngươi,
vì nó đốt cháy khi ta chạm vào nó." Đó là chủ đề
của tranh bìa trước.
(Ghi chú 6) Người ta
càng ít biết, thì lại càng tưởng mình rành. Những
người theo trường phái Aristote có nghi ngờ gì không ?
Descartes đã không xây nên vũ trụ với những hình khối
và những chuyển động của vật chất ? Và ngày nay ngay
cả ở châu Âu có nhà vật lý mỏng manh nào mạnh dạn
giải thích cái điều bí ẩn sâu thẳm về điện, mà nó
có lẽ sẽ mãi mãi là sự tuyệt vọng của những triết
gia thực sự ?
SECONDE
PARTIE
C'était
une ancienne tradition passée de l'Egypte en Grèce, qu'un dieu
ennemi du repos des hommes était l'inventeur des sciences (note 5).
Quelle opinion fallait-il donc qu'eussent d'elles les Egyptiens
mêmes, chez qui elles étaient nées? C'est qu'ils voyaient de près
les sources qui les avaient produites. En effet, soit qu'on
feuillette les annales du monde, soit qu'on supplée à des
chroniques incertaines par des recherches philosophiques, on ne
trouvera pas aux connaissances humaines une origine qui réponde à
l'idée qu'on aime à s'en former. L'astronomie est née de la
superstition; l'éloquence, de l'ambition, de la haine, de la
flatterie, du mensonge; la géométrie, de l'avarice; la physique,
d'une vaine curiosité; toutes, et la morale même, de l'orgueil
humain. Les sciences et les arts doivent donc leur naissance à nos
vices: nous serions moins en doute sur leurs avantages, s'ils la
devaient à nos vertus.
Le
défaut de leur origine ne nous est que trop retracé dans leurs
objets. Que ferions-nous des arts, sans le luxe qui les nourrit? Sans
les injustices des hommes, à quoi servirait la jurisprudence? Que
deviendrait l'histoire, s'il n'y avait ni tyrans, ni guerres, ni
conspirateurs? Qui voudrait en un mot passer sa vie à de stériles
contemplations, si chacun ne consultant que les devoirs de l'homme et
les besoins de la nature, n'avait de temps que pour la patrie, pour
les malheureux et pour ses amis? Sommes-nous donc faits pour mourir
attachés sur les bords du puits où la vérité s'est retirée?
Cette seule réflexion devrait rebuter dès les premiers pas tout
homme qui chercherait sérieusement à s'instruire par l'étude de la
philosophie.
Que
de dangers! que de fausses routes dans l'investigation des sciences!
Par combien d'erreurs, mille fois plus dangereuses que la vérité
n'est utile, ne faut-il point passer pour arriver à elle? Le
désavantage est visible; car le faux est susceptible d'une infinité
de combinaisons; mais la vérité n'a qu'une manière d'être. Qui
est-ce d'ailleurs, qui la cherche bien sincèrement? même avec la
meilleure volonté, à quelles marques est-on sûr de la reconnaître?
Dans cette foule de sentiments différents, quel sera notre criterium
pour en bien juger (note 6) ? Et ce qui est le plus difficile, si par
bonheur nous la trouvons à la fin, qui de nous en saura faire un bon
usage ?
--------------------------------
(Note
5) On voit aisément l'allégorie de la fable de Prométhée; et il
ne paraît pas que les Grecs qui l'ont cloué sur le Caucase en
pensassent guère plus favorablement que les Egyptiens de leur dieu
Teuthus. "Le satyre, dit une ancienne fable, voulut baiser et
embrasser le feu, la première fois qu'il le vit; mais Prometheus lui
cria: Satyre, tu pleureras la barbe de ton menton, car il brûle
quand on y touche." C'est le sujet du frontispice.
(Note
6) Moins on sait, plus on croit savoir. Les péripatéticiens
doutaient-ils de rien? Descartes n'a-t-il pas construit l'univers
avec des cubes et des tourbillons? Et y a-t-il aujourd'hui même en
Europe si mince physicien qui n'explique hardiment ce profond mystère
de l'électricité, qui fera peut-être à jamais le désespoir des
vrais philosophes?
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire