Luận về khoa học và nghệ thuật - JJR (6)

Đám rước những thói xấu nào mà không theo cùng sự bất định này ? Không còn tình bạn chân thật nữa, không còn sự trân trọng thực sự, không còn lòng tin nương tựa. Những ngờ vực, những bóng tối, những sợ hãi, lạnh lùng, dè dặt, căm ghét, phản bội không ngừng núp dưới tấm voan đồng nhất và xảo trá của lịch sự, dưới sự lễ độ được ca tụng đến thế mà chúng ta có được nhờ ánh sáng của thế kỷ của chúng ta. Người ta sẽ không mạo phạm bằng những lời chửi rủa tên của chủ nhân của vũ trụ, nhưng người ta sẽ thóa mạ người bằng những lời báng bổ, mà không cảm thấy những đôi tai cẩn trọng của chúng ta bị xúc phạm. Người ta sẽ không tự ca tụng công trạng của chính mình, nhưng sẽ hạ thấp công trạng của người khác. Người ta sẽ chẳng hề thô lỗ nhục mạ kẻ thù của mình, nhưng sẽ vu khống hắn một cách khéo léo. Những hận thù quốc gia sẽ tắt đi, nhưng là với tình yêu tổ quốc. Thay cho sự bất tri đáng khinh, người ta thế vào một chủ nghĩa hoài nghi nguy hiểm. Sẽ có những sự thái quá bị bài trừ, những thói xấu bị ô danh, nhưng những điều khác sẽ được trang hoàng dưới tên của đức hạnh; cần phải hoặc là có chúng hoặc là giả bộ có chúng. Ai muốn thì cứ ca tụng sự thanh đạm của của các nhà hiền triết của mọi thời, còn tôi, tôi chỉ thấy ở đó một sự thanh lịch thiếu điều độ không xứng với lời ngợi ca của tôi cũng như là tính giản dị tinh xảo của họ (ghi chú 2).

(Ghi chú 2) "Tôi thích, Montaigne nói, tranh biện và diễn ngôn, nhưng với một số ít người và vì mình. Bởi vì, để đem trình diễn trước những bậc vĩ đại và tranh nhau phô trương trí tuệ và tiếng cục tác của mình, tôi thấy rằng đấy là một nghề rất không phù hợp với một con người danh dự". Đấy chính là nghề của tất cả những trí tuệ đẹp của chúng ta, ngoại trừ có một người.

--------------------------------------------- 

Quel cortège de vices n'accompagnera point cette incertitude? Plus d'amitiés sincères; plus d'estime réelle; plus de confiance fondée. Les soupçons, les ombrages, les craintes, la froideur, la réserve, la haine, la trahison se cacheront sans cesse sous ce voile uniforme et perfide de politesse, sous cette urbanité si vantée que nous devons aux lumières de notre siècle. On ne profanera plus par des jurements le nom du maître de l'univers, mais on l'insultera par des blasphèmes, sans que nos oreilles scrupuleuses en soient offensées. On ne vantera pas son propre mérite, mais on rabaissera celui d'autrui. On n'outragera point grossièrement son ennemi, mais on le calomniera avec adresse. Les haines nationales s'éteindront, mais ce sera avec l'amour de la patrie. A l'ignorance méprisée, on substituera un dangereux pyrrhonisme. Il y aura des excès proscrits, des vices déshonorés, mais d'autres seront décorés du nom de vertus; il faudra ou les avoir ou les affecter. Vantera qui voudra la sobriété des sages du temps, je n'y vois, pour moi, qu'un raffinement d'intempérance autant indigne de mon éloge que leur artificieuse simplicité (note 2).

(Note 2) "J'aime", dit Montaigne, "à contester et discourir, mais c'est avec peu d'hommes et pour moi. Car de servir de spectacle aux Grands et faire à l'envi parade de son esprit et de son caquet, je trouve que c'est un métier très messéant à un homme d'honneur". C'est celui de tous nos beaux esprits, hors un.