Lạm dụng thời gian là
điều rất xấu. Những điều xấu khác còn tệ hơn thế
theo sau văn chương và nghệ thuật. Cũng như vậy là sự
xa hoa, được sinh ra như chúng từ sự rảnh rỗi và sự
kiêu ngạo của con người. Sự xa hoa hiếm khi không đi
cùng khoa học và nghệ thuật, và không bao giờ khoa học
và nghệ thuật lại không đi cùng nó. Tôi biết là triết
học của chúng ta, luôn luôn phì nhiêu về những châm
ngôn lạ lùng, cho rằng, ngược lại với kinh nghiệm của
mọi thế kỷ, là sự xa hoa làm nên vẻ huy hoàng của các
nhà nước; nhưng sau khi đã quên đi sự cần thiết của
các đạo luật về tiêu pha, liệu triết học có còn dám
chối rằng thuần phong mỹ tục mới là thiết yếu cho sự
bền lâu của các đế chế, và rằng sự xa hoa là hoàn
toàn đối ngược với thuần phong mỹ tục ? Thì sự xa
hoa là một dấu hiệu chắc chắn của sự giàu có; thì
nó giúp ích, nếu ta muốn, cho việc nhân lên sự giàu có
: Vậy sẽ cần kết luận gì về cái nghịch lý thật
xứng đáng được sinh ra từ thời đại của chúng ta; và
đức hạnh sẽ trở thành gì, nếu sẽ cần phải làm
giàu bằng bất cứ giá nào ? Những chính khách xưa
không ngừng nói về tập quán và đức hạnh; những chính
khách của chúng ta chỉ nói về thương mại và tiền.
Người này sẽ nói cho bạn rằng một người đáng giá ở
vùng nào đó số tiến mà người ta sẽ bán nó ở Alger;
một người khác theo cách tính toán này sẽ tìm ra những
nước mà ở đó con người không đáng giá gì cả, và
những nước khác mà ở đó nó đáng giá còn kém hơn
không là gì cả. Họ đánh giá con người như những bầy
gia súc. Theo họ, một con người chỉ đáng giá cho nhà
nước bằng sự tiêu thụ mà nó thực hiện ở đó. Như
vậy một người dân Sybaris có lẽ sẽ đáng giá hẳn
bằng ba mươi người Lacédémone. Thì người ta thử đoán
xem nước nào trong số hai nền Cộng hòa này, Sparte hay là
Sybaris, đã bị khuất phục bởi một nhúm nông dân, và
nước nào đã làm run sợ cả châu Á.
Nền quân chủ của các
vua Cyrus đã bị chinh phục với ba mươi ngàn người bởi
một ông hoàng nghèo hơn một quan trấn thủ nhỏ nhất ở
Ba Tư; và những người Scythe, dân tộc nghèo hèn nhất
trong tất cả, đã kháng cự lại được những vị vua
hùng mạnh nhất của vũ trụ. Hai nền cộng hòa lừng
danh tranh giành nhau đế chế của thế giới; nước này
rất giàu, nước kia chẳng có gì, và chính là nước này
đã tiêu hủy nước kia. Đế chế La Mã, đến lượt nó,
sau khi đã nuốt trọng tất cả những của cải của vũ
trụ, lại làm mồi cho những kẻ thậm chí không biết
giàu có là gì. Những người Francs chinh phục xứ Gaules,
những người Saxons chinh phục nước Anh không cần kho báu
nào khác hơn là lòng can đảm và sự nghèo khổ của họ.
Mội đội quân những người miền núi nghèo khổ mà tất
cả sự thèm muốn chỉ đơn thuần là vài miếng da cừu,
sau khi đã chế ngự niềm tự hào nước Áo, đã nghiền
nát Ngôi nhà Bourgogne sang trọng và đáng sợ mà đã làm
run sợ những quyền lực cao nhất của châu Âu. Cuối
cùng là tất cả sự hùng mạnh và tất cả sự khôn
ngoan của người kế vị Charles Quint, được hỗ trợ bởi
tất cả những kho tàng của Ấn Độ, đã lao vào vỡ tan
nơi một nhóm những người đánh cá trích. Mong các thể
chế chính trị của chúng ta đoái tới việc tạm ngưng
những tính toán của họ để suy nghĩ về những ví dụ
này, và mong họ học được chỉ một lần rằng người
ta có thể có mọi thứ với tiền, ngoại trừ thuần
phong mỹ tục và những công dân.
Vậy vấn đề chính xác
trong câu hỏi về sự xa hoa này là gì ? Là biết được
điều gì quan trọng nhất đối với các đế chế, là
chói sáng và tạm thời, hay là đạo đức và lâu bền.
Tôi nói chói sáng, nhưng là với sự rực rỡ nào ? Thị
hiếu về sự tráng lệ không hề kết hợp được trong
cùng những tâm hồn với thị hiếu về sự lương thiện.
Không, không thể nào những trí tuệ suy thoái bởi vô số
những chăm chút phù phiếm lại có bao giờ nâng mình lên
tới điều gì lớn lao; và khi chúng có được sức mạnh
cho điều ấy, thì chúng sẽ lại thiếu lòng can đảm.
-------------------------------------
C'est
un grand mal que l'abus du temps. D'autre maux pires encore suivent
les lettres et les arts. Tel est le luxe, né comme eux de l'oisiveté
et de la vanité des hommes. Le luxe va rarement sans les sciences et
les arts, et jamais ils ne vont sans lui. Je sais que notre
philosophie, toujours féconde en maximes singulières, prétend,
contre l'expérience de tous les siècles, que le luxe fait la
splendeur des Etats; mais après avoir oublié la nécessité des
lois somptuaires, osera-t-elle nier encore que les bonnes moeurs ne
soit essentielles à la durée des empires, et que le luxe ne soit
diamétralement opposé aux bonnes moeurs? Que le luxe soit un signe
certain des richesses; qu'il serve même si l'on veut à les
multiplier: Que faudra-t-il conclure de ce paradoxe si digne d'être
né de nos jours; et que deviendra la vertu, quand il faudra
s'enrichir à quelque prix que ce soit? Les anciens politiques
parlaient sans cesse de moeurs et de vertu; les nôtres ne parlent
que de commerce et d'argent. L'un vous dira qu'un homme vaut en telle
contrée la somme qu'on le vendrait à Alger; un autre en suivant ce
calcul trouvera des pays où un homme ne vaut rien, et d'autres où
il vaut moins que rien. Ils évaluent les hommes comme des troupeaux
de bétail. Selon eux, un homme ne vaut à l'Etat que la consommation
qu'il y fait. Ainsi un Sybarite aurait bien valu trente
Lacédémoniens. Qu'on devine donc laquelle de ces deux Républiques,
de Sparte ou de Sybaris, fut subjuguée par une poignée de paysans,
et laquelle fit trembler l'Asie.
La
monarchie de Cyrus a été conquise avec trente mille hommes par un
prince plus pauvre que le moindre des satrapes de Perse; et les
Scythes, le plus misérable de tous les peuples, a résisté aux plus
puissants monarques de l'univers. Deux fameuses républiques se
disputèrent l'empire du monde; l'une était très riche, l'autre
n'avait rien, et ce fut celle-ci qui détruisit l'autre. L'empire
romain à son tour, après avoir englouti toutes les richesses de
l'univers, fut la proie de gens qui ne savaient pas même ce que
c'était que richesse. Les Francs conquirent les Gaules, les Saxons
l'Angleterre sans autres trésors que leur bravoure et leur pauvreté.
Une troupe de pauvres montagnards dont toute l'avidité se bornait à
quelques peaux de moutons, après avoir dompté la fierté
autrichienne, écrasa cette opulente et redoutable Maison de
Bourgogne qui faisait trembler les potentats de l'Europe. Enfin toute
la puissance et toute la sagesse de l'héritier de Charles Quint,
soutenues de tous les trésors des Indes, vinrent se briser contre
une poignée de pêcheurs de hareng. Que nos politiques daignent
suspendre leurs calculs pour réfléchir à ces exemples, et qu'ils
apprennent une fois qu'on a de tout avec de l'argent, hormis des
moeurs et des citoyens.
De
quoi s'agit-il donc précisément dans cette question du luxe? De
savoir lequel importe le plus aux empires d'être brillants et
momentanés, ou vertueux et durables. Je dis brillant, mais de quel
éclat? Le goût du faste ne s'associe guère dans les mêmes âmes
avec celui de l'honnête. Non, il n'est pas possible que des esprits
dégradés par une multitude de soins futiles s'élèvent jamais à
rien de grand; et quand ils en auraient la force, le courage leur
manquerait.
Aucun commentaire:
Enregistrer un commentaire