Luận về khoa học và nghệ thuật - JJR (7)

Sự tinh khiết của những tập quán của chúng ta là vậy đó. Chính như vậy mà chúng ta trở thành người tốt. Chính là văn chương, khoa học và nghệ thuật phải đòi phần mình trong một công trình cứu rỗi đến thế. Tôi sẽ chỉ thêm một suy nghĩ : đó là một người dân ở một vùng đất xa xôi nào mà tìm cách hình thành một ý tưởng từ những tập quán của châu Âu về tình trạng của khoa học nơi chúng ta, về sự hoàn hảo của nghệ thuật, về sự phải phép của các buổi trình diễn, về thói lịch sự của kiểu cách, về sự hòa nhã của ngôn từ, về những biểu hiện không ngừng của lòng nhân từ, và về sự hội tụ đầy biến động của con người ở mọi lứa tuổi và trong mọi tình trạng, họ có vẻ như luôn săm sắn từ khi hừng đông thức dậy cho đến lúc chiều tà để mà hàm ơn cho nhau; thì người ngoại quốc này, tôi tự nhủ, sẽ đoán được về những tập quán của chúng ta chính xác điều ngược lại của chúng.

Nơi mà không có hiệu quả nào, thì cũng chẳng có nguyên nhân để mà tìm kiếm: nhưng ở đây thì hiệu quả là chắc chắn, sự đồi bại thực sự, và tâm hồn của chúng ta bị hư hỏng cùng lúc mà khoa học và nghệ thuật tiến tới sự hoàn hảo. Liệu người ta có nói rằng đó là một nỗi bất hạnh đặc biệt của thời đại chúng ta ? Không, thưa các ngài; những nỗi đau gây ra bởi sự tò mò vô ích của chúng ta cũng xưa cũ như là thế giới. Sự lên và xuống mỗi ngày của thủy triều trên đại dương cũng không tùy thuộc đều đặn vào đường đi của vì tinh tú chiếu sáng cho chúng ta ban đêm như là số phận của tập quán và của lòng trung thực tùy thuộc vào sự tiến bộ của khoa học và nghệ thuật. Người ta đã thấy đức hạnh chạy trốn cùng lúc ánh sáng cất lên nơi chân trời của chúng ta, và cũng hiện tượng ấy đã được quan sát thấy trong mọi thời và mọi chốn.

--------------------------------------- 

Telle est la pureté que nos moeurs ont acquise. C'est ainsi que nous sommes devenus gens de bien. C'est aux lettres, aux sciences et aux arts à revendiquer ce qui leur appartient dans un si salutaire ouvrage. J'ajouterai seulement une réflexion; c'est qu'un habitant de quelque contrée éloignée qui chercherait à se former une idée des moeurs européennes sur l'état des sciences parmi nous, sur la perfection de nos arts, sur la bienséance de nos spectacles, sur la politesse de nos manières, sur l'affabilité de nos discours, sur nos démonstrations perpétuelles de bienveillance, et sur ce concours tumultueux d'hommes de tout âge et de tout état qui semblent empressés depuis le lever de l'aurore jusqu'au coucher du soleil à s'obliger réciproquement; c'est que cet étranger, dis-je, devinerait exactement de nos moeurs le contraire de ce qu'elles sont.
Où il n'y a nul effet, il n'y a point de cause à chercher: mais ici l'effet est certain, la dépravation réelle, et nos âmes se sont corrompues à mesure que nos sciences et nos arts se sont avancés à la perfection. Dira-t-on que c'est un malheur particulier à notre âge? Non, messieurs; les maux causés par notre vaine curiosité sont aussi vieux que le monde. L'élévation et l'abaissement journalier des eaux de l'océan n'ont été plus régulièrement assujettis au cours de l'astre qui nous éclaire durant la nuit que le sort des moeurs et de la probité au progrès des sciences et des arts. On a vu la vertu s'enfuir à mesure que leur lumière s'élevait sur notre horizon, et le même phénomène s'est observé dans tous les temps et dans tous les lieux.